Cookies

Deze website maakt gebruik van cookies voor het optimaliseren van de gebruikservaring.

  • functionele cookies

    Functionele cookies zijn noodzakelijk om de goede werking van deze website te garanderen. 

  • analytische cookies

    Cookies van Google Analytics en Hotjar worden door deze website gebruikt voor het anoniem analyseren van het gebruik van de website. 

  • tracking

    Deze website maakt optioneel gebruik van de zogenaamde Facebookpixel (tracking cookie) om advertenties te plaatsen die voor jou interessant kunnen zijn. Meer informatie over de privacy-aspecten hiervan is te vinden op Facebook

Ga naar content
Sla hoofdafbeelding over
Edie van Biene en Sonja Rood treden in het huwelijk.
i

Liefde

Liefde. Het is een universeel begrip. Elk individu geeft er zijn eigen invulling aan, maar de verhalen over liefde en verliefdheid zijn tijdloos en herkenbaar voor iedereen. Liefde vind je immers in alle vormen en maten. Soms behoudend, maar vaak ook passioneel en grensverleggend. Verliefdheid kan ook heel wat problemen met zich meebrengen. Hoe verkondig je jouw liefde voor iemand? Tegenwoordig is haast alles digitaal, maar vroeger moest het persoonlijk, via een brief. Je kon het ook anoniem doen, via een advertentie in de krant. En wat als jouw liefde niet aanvaard werd door je omgeving? Omdat iemand uit een andere cultuur of uit een ander sociaal milieu kwam? Of van hetzelfde geslacht was? De laatste eeuw is in Nederland op dit vlak natuurlijk vooruitgang gemaakt, maar dat ging niet zonder slag of stoot. Hoe vrij was Nederland vroeger in het uiten van de liefde? Welke tradities en rituelen worden nog steeds in stand gehouden?  Op deze pagina vind je allerlei verhalen over liefde in Nederland door de eeuwen heen. Van prille vrijages tot ingewikkelde romances, binnen en buiten het huwelijk.  

Steeds blijf ik u beminnen

Advertenties met liefdesoproepen
i

Niemand kijkt er tegenwoordig van op als je je partner hebt gevonden via internet. Maar hoe ging dat toen er nog geen internet en mobieltjes waren? Het plaatsen van een advertentie in de krant was soms de enige manier om met een ander in contact te komen. Op de Instagram account ‘Liefde van toen’ verzamelt journalist Mark Traa liefdesoproepen uit vervlogen tijden. In krantenadvertenties plaatsten onze voorouders anonieme berichten bestemd voor hun minnaar, geliefde of weggelopen partner.

Lees meer over deze liefdesoproepen Ga naar artikel

Hondjes van lichte zeden

Een paar Engelse honden van Staffordshire aardewerk uit 1850 - 1900.
i

Een paar Engelse honden van Staffordshire aardewerk uit 1850 - 1900.

In de 19e eeuw werden keramische tweelinghondjes vaak als souvenir verkocht aan zeelui. Het idee was dat de hondjes thuis stonden te wachten op de terugkomst van de geliefde echtgenoot of zoon die op zee verbleef. Maar de hondjes zouden ook een andere betekenis hebben gehad. In die tijd waren bordelen verboden en het verhaal gaat dat dames van lichte zeden deze hondjes voor hun ramen hadden staan als dekmantel. Zo zou de manier waarop de hondjes in de vensterbank stonden een betekenis hebben gehad. Als de snuit van de hondjes naar de kamer was gericht, dan was de bewoonster met een klant. Als de hondjes naar buiten keken, zou ze iemand kunnen ontvangen. Stonden de hondjes met de snuiten tegen elkaar? Dan zou een eenzame kapiteinsvrouw open staan voor een minnaar. Het is zeer de vraag of deze verhalen op waarheid berusten, maar ze zijn mooi om te vertellen!

Ontdek meer souvenirs bij Fries Scheepvaart Museum Opent in nieuw venster

Vrijpartijen in de molens

De lompenschuur van een papiermakerij. Links worden de lompen gewogen. Rechts worden de lompen gesorteerd.
i

Romances en avontuurtjes op de werkvloer zijn van alle tijden. In de Zaanse papiermolens van vroeger was dat niet anders. Het kon er soms heftig aan toe gaan, zoals blijkt uit notariële stukken uit de 18e eeuw. Op de meeste molens bestond het werkvolk in die tijd uitsluitend uit mannen, maar op de papiermolens werkten ook vrouwen. Zij werkten als lompenscheursters in de voddenschuur, waar zij met hun rappe handen de lompen in kleine stukjes sneden en sorteerden op kwaliteit en kleur. Het waren vooral weesmeisjes, weduwen en meisjes uit straatarme gezinnen die, bij gebrek aan een beter alternatief, in de papiermolens aan de slag gingen. Soms ontstonden er kortstondige relaties, dan weer was er sprake van buitenechtelijke vrijpartijen. Of men ging zich te buiten aan ongewenste intimiteiten, al had niemand toen van dat begrip gehoord. Bij ongewenste zwangerschappen werd soms de notaris ingeschakeld om de aanstaande vader tot trouwen te dwingen. 

Lees meer over deze romances Ga naar artikel

Hendrickje en Rembrandt

Een vrouw badend in een stroom, vermoedelijk Hendrickje Stoffels, door Rembrandt van Rijn uit 1654.
i

Een vrouw badend in een stroom, vermoedelijk Hendrickje Stoffels, door Rembrandt van Rijn uit 1654.

In 1647 trad Hendrickje Stoffels in dienst in de huishouding van Rembrandt van Rijn. Ze wist toen nog niet dat ze een grote invloed op hem en zijn werk zou gaan hebben. Rembrandt woonde destijds met zijn zoon Titus en diens verzorger Geertje Dircks. Maar Hendrickje nam al snel haar plaats in als geliefde van Rembrandt, waarop Geertje gedwongen moest vertrekken. De ruzie met Geertje, die hierop volgde, werd grotendeels via de rechter uitgespeeld. Doordat de juridische stukken bewaard zijn gebleven, weten we dat dit financiële problemen met zich meebracht. Het zorgde er ook voor dat Rembrandt niet met Hendrickje kon trouwen. Zelfs niet toen hun dochter, Cornelia van Rijn, werd geboren. De ongehuwde zwangerschap had grote gevolgen voor het leven van Hendrickje. Zo was ze niet langer welkom in de kerk om het heilig avondmaal te nuttigen. Ondanks deze tegenslagen is Hendrickje, samen met Titus, een kunsthandel gestart. In deze periode heeft ze geld kunnen sparen voor de erfenis van haar dochter Cornelia. Dit had Hendrickje nooit kunnen doen als ze getrouwd was geweest, aangezien getrouwde vrouwen in die tijd geen bedrijf konden starten. Na haar dood in 1663 werd de vennootschap voortgezet door Titus en de wettelijke voogd van Cornelia. Toch kreeg Rembrandt hierna alsnog een huurschuld. Het financiële inzicht van Hendrickje werd dus enorm gemist.

Lees meer over Hendrickje bij Oneindig Noord-Holland Opent in nieuw venster

Noord-Hollandse liefdestradities

De vrijstermarkt in een boerenwoning in Schermerhorn, Jan Luyken, 1681.
i

Op het Klimduin van Schoorl bestaat al sinds 1573 een echte ‘vrijstermarkt’. In die tijd ging het volgens Janus van Schagen om “boertjes, spinsters en snollen die van het hooge duyn afrollen”. Tijdens de Pinksterdagen verzamelden dames uit de omgeving zich bovenop het Klimduin en de heren aan de voet van het duin. Zowel de dames als heren flirten graag met elkaar. Het was aan de heren om op de dames af te stappen en hun harten te veroveren. De vrijstermarkt van Schoorl, tegenwoordig beter bekend als de Meidenmarkt, bestaat nog steeds. Het doel is allang niet meer om een huwelijkspartner te vinden, maar de traditie is nog onverminderd populair.   

Ken jij de Billenavond van Zaandam? Ga naar artikel

Draken en feniksen op Chinese bruidskleding

Riki Kan en Helene Tan trouwden in 1928 in Peranakan bruidskostuum
i

In 1901 trad de Chinese Han Tek Nio in het huwelijk met Tan Tjoen Lee. Het feest vond plaats in Jakarta in Indonesië, wat toen Batavia was. De bruid en de bruidegom zagen er op de huwelijksdag schitterend uit. Het bruidspaar werd beschouwd als Keizer en Keizerin voor één dag. Ze droegen een kostuum dat leek op de officiële kleding die aan het Chinese keizerlijk hof werd gedragen. De draak en de feniks beelden samen het huwelijksgeluk uit, het vruchtbare samengaan van man en vrouw.  Het kostuum van de bruid leek op de jas en rok die de vrouw van een mandarijn bij officiële gelegenheden droeg. De bruidegom droeg het ‘groot tenue’ van een mandarijn. Na 1919 moesten huwelijken van Chinezen in Nederlands-Indië voldoen aan de Nederlandse wetgeving. Daarom werd het daarna gebruikelijker om in een westers pak en witte trouwjurk te trouwen. 

Bekijk deze traditionele kostuums Ga naar artikel

Blokkendoos: samenleven zonder trouwen

Tijdens de verkiezingscampagne voor de Tweede Kamer in 1977 traden enkele Nijmeegse Rooie Flikkers op de trappen van het stadhuis 'in het huwelijk'.
i

Tijdens de verkiezingscampagne voor de Tweede Kamer in 1977 traden enkele Nijmeegse Rooie Flikkers op de trappen van het stadhuis 'in het huwelijk'.

In de jaren zestig begon binnen de queer gemeenschap de discussie over andere vormen van relaties. Trouwen of niet? Een monogame relatie of niet? Je wilde toch absoluut niet dat saaie, burgerlijke heterohuwelijk nabootsen! Binnen het COC, de Nederlandse belangenorganisatie voor de queer gemeenschap, werd in 1973 het progressieve ‘blokkendoos-model’ uitgewerkt. Het voorstel ging uit van de mogelijkheid om samen te leven, zonder in het huwelijk te treden. Voor mensen van hetzelfde geslacht was het namelijk nog niet toegestaan om te trouwen. Het idee werd destijds door de politiek tegengewerkt, waar men bleef uitgaan van het gezin als hoeksteen van de samenleving, met de man als kostwinner. Vanuit de queer gemeenschap begon men hiertegen actie te voeren. Eind jaren zeventig brachten de Rooie Flikkers de discussie in beeld. Met optredens in opvallende kleding en nephuwelijken plaatsten ze vraagtekens bij de bestaande moraal over relaties. Het zou nog even duren voordat de wetgeving zou veranderen. Pas in 2001 vond het eerste huwelijk plaats tussen twee mannen. Een wereldprimeur!

Meer over vrije liefde bij IHLIA Opent in nieuw venster

Een verboden kus?

'Amaryllis bekranst Mirtillo' door Jacob van Loo uit 1648
i

'Amaryllis bekranst Mirtillo' door Jacob van Loo uit 1648

Op het eerste gezicht lijkt het alsof dit schilderij van Jacob van Loo twee zoenende vrouwen laat zien. Het tegendeel is waar, want één van de vrouwen is een man. In de zeventiende eeuw kwam travestie veel voor in het theater. Dit schilderij vertoont een scène uit het theaterstuk ‘Il pastor fide’. De herder Mirtillo wordt verliefd op bosnimf Amaryllis. Zij is een halfgodin en voor de eenvoudige Mirtillo een onbereikbare liefde. Hij geeft echter niet op en vermomt zich als bosnimf om haar te kunnen benaderen. Als hij deelneemt aan een kuswedstrijd valt Amaryllis voor zijn charmes. Een spannend schilderij om aan de muur te hebben. Eigenaren van landhuizen en kastelen hingen dit graag op om een gesprek met hun gasten uit te lokken. 

Bekijk dit werk bij Rijksmuseum Muiderslot Opent in nieuw venster

Mia Cuypers en haar Chinese liefde

Portret van Mia Taen-Err Toung-Cuypers door haar vriendin Thérese Schwartze uit 1886.
i

Portret van Mia Taen-Err Toung-Cuypers door haar vriendin Thérese Schwartze uit 1886. 

1883. Het jaar van de grote Wereldtentoonstelling in Amsterdam. De stad was in rep en roer en er werden allerlei feestelijkheden georganiseerd. De toonaangevende bouwmeester Pierre Cuypers was op het hoogtepunt van zijn roem. Twee van zijn ontwerpen,  het Rijksmuseum  en het Centraal Station, stonden op het punt voltooid te worden. Zijn dochter Mia Cuypers bezocht de Wereldtentoonstelling. De koopman Fredrick Taen was ook aanwezig als representant van de Chinese Kamer van Koophandel. Hier ontmoetten Mia en Frederick elkaar en werden verliefd. Het nieuws van hun relatie deed de high society van Amsterdam opschrikken en was het gesprek van de dag. Een relatie met een Chinese man werd als ongehoord beschouwd. Toch stapten Mia en Frederick in het huwelijksbootje, maar het huwelijk liep niet zo sprookjesachtig af…

Lees meer over Mia bij Cuypershuis Opent in nieuw venster

Een vrouw met hoofdpijn laat haar man in de steek

Boek met voorlichting over het huwelijk. Het Geslaagde Huwelijk uit 1961 naar een idee van J.J. Schellens.
i

Het Geslaagde Huwelijk uit 1961 naar een idee van J.J. Schellens en andere publicaties met voorlichting over het huwelijk.

Het recept voor de liefde houdt ons al eeuwenlang bezig. Er zijn boekenkasten vol geschreven met tips en adviezen om een huwelijk in stand te houden. Vooral begin twintigste eeuw verschenen er veel handleidingen voor man en vrouw. In ‘Nuttige wenken en korte onderrichtingen voor gehuwden’ uit 1910 wordt gezinsuitbreiding als het hoogste doel van het huwelijk gezien. Het boekje geeft dan ook praktische tips voor zwangerschap en borstvoeding. Achterin het boekje kon de lezer zelf doopbewijzen invullen, tot wel aan 14 kinderen toe! Dit laat goed zien hoe belangrijk men het ‘nuttige wenken’ vond. In het jaar 1936 verscheen ‘Begrijp het huwelijk’ en draaide eveneens om voortplanting. De schrijver bekeek het huwelijk vanuit ‘het licht van de pauselijke richtlijnen’. Vrij vertaald betekent dit dat de vrouw niet vaak hoofdpijn mocht voorwenden, daarmee liet ze haar man immers ‘alleen, alleen in de strijd’. Een progressiever geluid kwam in 1940 van een vrouwelijke auteur Gloria Goddard. Zij schreef in ‘Huwelijkmoeilijkheden voorkomen’ als één van de eerste auteurs over de seksuele behoeften van de vrouw. Ook benoemde ze op geestige wijze andere gevaren die op de loer lagen binnen het huwelijk: ‘sinds onheuglijke tijden doen moppen over schoonmoeders opgeld. De kwestie van de schoonmoeder is echter heelemaal geen mop, doch doodeenvoudig een ernstige zaak.’

Ontdek oude liefdestips bij Delpher Opent in nieuw venster

Het vrije huwelijk van Aletta Jacobs

Portret van Aletta Jacobs uit 1895 - 1905.
i

Portret van Aletta Jacobs uit 1895 - 1905.

Aletta Jacobs was de eerste vrouw in Nederland die een universitaire opleiding succesvol afrondde, de eerste vrouw die arts werd en de eerste vrouw die promoveerde. En zo’n kwart eeuw lang stond zij in Nederland aan het hoofd van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht. Maar bovenal pleitte zij ervoor dat vrouwen in Nederland geen tweederangs burgers meer waren en gelijkwaardig aan mannen werden gezien. Aletta ondervond vanuit de maatschappij veel weerstand, maar werd gesteund door een aantal vrienden. Carel Victor Gerritsen was zo’n vriend. Hun vriendschap groeide uit tot liefde en uiteindelijk traden zij op basis van hun eigen denkbeelden ‘in het huwelijk’. Aletta pleitte ervoor om binnen hun relatie haar eigen achternaam te blijven gebruiken, haar artsenpraktijk open te houden en beschikking te houden over haar eigen inkomsten. In 1892 verwachtten Aletta en Carel een kindje en besloten ze omwille van de toekomst van het kind toch officieel voor de wet te trouwen. Maar ook na hun burgerlijk huwelijk hield Aletta vast aan haar eigen achternaam.  

Meer over Aletta bij Atria Opent in nieuw venster

Joodse liefde in oorlogstijd

Edie van Biene en Sonja Rood treden in het huwelijk.
i

Edie van Biene en Sonja Rood treden in het huwelijk. 

De Duitse bezetting tijdens Tweede Wereldoorlog leek het dagelijks leven stil te leggen. Maar de liefde vond ook in tijden van oorlog haar weg. Met de toenemende anti-Joodse maatregelen werd er juist binnen de Joodse gemeenschap veel getrouwd. In het huwelijk probeerden Joden veiligheid te vinden en de dreiging van deportatie buiten de deur te houden. In maart 1942 ontvingen ongetrouwde Joodse mannen een oproep tot keuring voor de werkkampen. In de weken erna steeg het aantal Joodse huwelijksvoltrekkingen aanzienlijk. Hiermee probeerden de ongetrouwde Joodse mannen op de valreep de werkkampen te ontlopen. Het grote aantal huwelijken was de Duitse bezetter een doorn in het oog. Vanaf 25 maart 1942 werden gemengde huwelijken daarom verboden. Joden mochten niet meer trouwen met mensen van niet-Joodse afkomst. Ook de huwelijksvoltrekking zelf werd gereguleerd. Amsterdamse Joden trouwden vanaf dat moment verplicht in de Hollandsche Schouwburg, in plaats van het stadhuis.

Lees verder bij Oorlogsbronnen Opent in nieuw venster

Aagje haar liefdesbrief gekaapt op zee

Gekaapte brieven uit VOC-tijd
i

Eind achttiende eeuw moest de Texelse Aagje Luijtsen regelmatig haar man missen. Hermanus Kikkert was als stuurman bij de VOC vaak lang op zee. Tijdens deze reizen schreef Aagje hem liefdesbrieven, waarvan er negentien bewaard zijn gebleven bij The National Archives in Londen. In deze brieven komt haar liefde voor Hermanus duidelijk naar voren. In bijna elke zin noemde Aagje hem “mijn lief”. De brieven gaan in op de eenzaamheid die ze soms voelde als hij op zee was. Belangrijke momenten kon ze niet met hem delen, zoals de geboortes van hun twee zoons, waarvan er één overleed en een ziekte waaraan Aagje leed. Zo schreef ze over de geboorte van Lammert: “als ik voor uw portret gaan staan en zeg: “dit is uw lieve vaader, Lammert Kikkert, dan begint hij te laggen en guuzen en steekt zijn lieve handijes naar uw uijt.”

Lees hoe deze brieven werden gekaapt Ga naar artikel

Zij gelooft in mij

i

‘Zij gelooft in mij’ is misschien wel het bekendste Nederlandse liefdeslied. André Hazes staat met zijn hit in een lange traditie. Liefdesliederen kennen we al uit de Middeleeuwen. Tot de komst van de boekdrukkunst werden ze bewaard in handschriften. Daarna werden ze gedrukt in liedboeken of op liedbladen. Vaak ging het over ‘geestelijke’ liefde, het geloof in god en spiritualiteit. Maar ook de wereldse liefde was vroeger minstens zo populair. Vanaf de zestiende eeuw verschenen er veel amoureuze liedboekjes, meestal gericht op de zingende jeugd. Ze werden op straat ten gehore gebracht door straatzangers en verkocht door marktkramers.

Bekijk het songbook bij Huis van het Boek Opent in nieuw venster

Kunst wel of niet queer noemen?

Schilderij van Cornelis Troost uit 1737: 'Ibant qui poterant, qui non potuere cadebant' (Those who could, walked; those who could not, fell), 1739.
i

Schilderij van Cornelis Troost uit 1737: 'Ibant qui poterant, qui non potuere cadebant' (Those who could, walked; those who could not, fell), 1739. 

Wie goed kijkt naar dit schilderij van Cornelis Troost uit 1739 ontdekt in het midden twee zoenende mannen. Het schilderij is populair bij museumpubliek. Maar medewerkers van musea vragen zich wel eens af hoe ze hiermee om moeten gaan. Wil je bij het schilderij het trefwoord ‘queer’ gebruiken? Het is een opvallend detail voor een schilderij uit een tijd waarin seksuele ontmoetingen tussen hetzelfde geslacht niet geaccepteerd werden. Aan de andere kant kun je overwegen het onderwerp juist níet te noemen. Het kan namelijk een stigmatiserend effect hebben op de personen die zijn afgebeeld. Voor musea is het een interessante kwestie waar geen eenduidig antwoord op te geven is.

Lees meer over het benoemen van seksualiteit in kunst Opent in nieuw venster