Liefde

Niemand kijkt er tegenwoordig van op als je je partner hebt gevonden via internet. Maar hoe ging dat toen er nog geen internet en mobieltjes waren? Het plaatsen van een advertentie in de krant was soms de enige manier om met een ander in contact te komen. Op de Instagram account ‘Liefde van toen’ verzamelt journalist Mark Traa liefdesoproepen uit vervlogen tijden. In krantenadvertenties plaatsten onze voorouders anonieme berichten bestemd voor hun minnaar, geliefde of weggelopen partner.

In de 19e eeuw werden keramische tweelinghondjes vaak als souvenir verkocht aan zeelui. Het idee was dat de hondjes thuis stonden te wachten op de terugkomst van de geliefde echtgenoot of zoon die op zee verbleef. Maar de hondjes zouden ook een andere betekenis hebben gehad. In die tijd waren bordelen verboden en het verhaal gaat dat dames van lichte zeden deze hondjes voor hun ramen hadden staan als dekmantel. Zo zou de manier waarop de hondjes in de vensterbank stonden een betekenis hebben gehad. Als de snuit van de hondjes naar de kamer was gericht, dan was de bewoonster met een klant. Als de hondjes naar buiten keken, zou ze iemand kunnen ontvangen. Stonden de hondjes met de snuiten tegen elkaar? Dan zou een eenzame kapiteinsvrouw open staan voor een minnaar. Het is zeer de vraag of deze verhalen op waarheid berusten, maar ze zijn mooi om te vertellen!

Romances en avontuurtjes op de werkvloer zijn van alle tijden. In de Zaanse papiermolens van vroeger was dat niet anders. Het kon er soms heftig aan toe gaan, zoals blijkt uit notariële stukken uit de 18e eeuw. Op de meeste molens bestond het werkvolk in die tijd uitsluitend uit mannen, maar op de papiermolens werkten ook vrouwen. Zij werkten als lompenscheursters in de voddenschuur, waar zij met hun rappe handen de lompen in kleine stukjes sneden en sorteerden op kwaliteit en kleur. Het waren vooral weesmeisjes, weduwen en meisjes uit straatarme gezinnen die, bij gebrek aan een beter alternatief, in de papiermolens aan de slag gingen. Soms ontstonden er kortstondige relaties, dan weer was er sprake van buitenechtelijke vrijpartijen. Of men ging zich te buiten aan ongewenste intimiteiten, al had niemand toen van dat begrip gehoord. Bij ongewenste zwangerschappen werd soms de notaris ingeschakeld om de aanstaande vader tot trouwen te dwingen. 

In 1901 trad de Chinese Han Tek Nio in het huwelijk met Tan Tjoen Lee. Het feest vond plaats in Jakarta in Indonesië, wat toen Batavia was. De bruid en de bruidegom zagen er op de huwelijksdag schitterend uit. Het bruidspaar werd beschouwd als Keizer en Keizerin voor één dag. Ze droegen een kostuum dat leek op de officiële kleding die aan het Chinese keizerlijk hof werd gedragen. De draak en de feniks beelden samen het huwelijksgeluk uit, het vruchtbare samengaan van man en vrouw.  Het kostuum van de bruid leek op de jas en rok die de vrouw van een mandarijn bij officiële gelegenheden droeg. De bruidegom droeg het ‘groot tenue’ van een mandarijn. Na 1919 moesten huwelijken van Chinezen in Nederlands-Indië voldoen aan de Nederlandse wetgeving. Daarom werd het daarna gebruikelijker om in een westers pak en witte trouwjurk te trouwen. 

In de jaren zestig begon binnen de queer gemeenschap de discussie over andere vormen van relaties. Trouwen of niet? Een monogame relatie of niet? Je wilde toch absoluut niet dat saaie, burgerlijke heterohuwelijk nabootsen! Binnen het COC, de Nederlandse belangenorganisatie voor de queer gemeenschap, werd in 1973 het progressieve ‘blokkendoos-model’ uitgewerkt. Het voorstel ging uit van de mogelijkheid om samen te leven, zonder in het huwelijk te treden. Voor mensen van hetzelfde geslacht was het namelijk nog niet toegestaan om te trouwen. Het idee werd destijds door de politiek tegengewerkt, waar men bleef uitgaan van het gezin als hoeksteen van de samenleving, met de man als kostwinner. Vanuit de queer gemeenschap begon men hiertegen actie te voeren. Eind jaren zeventig brachten de Rooie Flikkers de discussie in beeld. Met optredens in opvallende kleding en nephuwelijken plaatsten ze vraagtekens bij de bestaande moraal over relaties. Het zou nog even duren voordat de wetgeving zou veranderen. Pas in 2001 vond het eerste huwelijk plaats tussen twee mannen. Een wereldprimeur!

Op het eerste gezicht lijkt het alsof dit schilderij van Jacob van Loo twee zoenende vrouwen laat zien. Het tegendeel is waar, want één van de vrouwen is een man. In de zeventiende eeuw kwam travestie veel voor in het theater. Dit schilderij vertoont een scène uit het theaterstuk ‘Il pastor fide’. De herder Mirtillo wordt verliefd op bosnimf Amaryllis. Zij is een halfgodin en voor de eenvoudige Mirtillo een onbereikbare liefde. Hij geeft echter niet op en vermomt zich als bosnimf om haar te kunnen benaderen. Als hij deelneemt aan een kuswedstrijd valt Amaryllis voor zijn charmes. Een spannend schilderij om aan de muur te hebben. Eigenaren van landhuizen en kastelen hingen dit graag op om een gesprek met hun gasten uit te lokken. 

Het recept voor de liefde houdt ons al eeuwenlang bezig. Er zijn boekenkasten vol geschreven met tips en adviezen om een huwelijk in stand te houden. Vooral begin twintigste eeuw verschenen er veel handleidingen voor man en vrouw. In ‘Nuttige wenken en korte onderrichtingen voor gehuwden’ uit 1910 wordt gezinsuitbreiding als het hoogste doel van het huwelijk gezien. Het boekje geeft dan ook praktische tips voor zwangerschap en borstvoeding. Achterin het boekje kon de lezer zelf doopbewijzen invullen, tot wel aan 14 kinderen toe! Dit laat goed zien hoe belangrijk men het ‘nuttige wenken’ vond. In het jaar 1936 verscheen ‘Begrijp het huwelijk’ en draaide eveneens om voortplanting. De schrijver bekeek het huwelijk vanuit ‘het licht van de pauselijke richtlijnen’. Vrij vertaald betekent dit dat de vrouw niet vaak hoofdpijn mocht voorwenden, daarmee liet ze haar man immers ‘alleen, alleen in de strijd’. Een progressiever geluid kwam in 1940 van een vrouwelijke auteur Gloria Goddard. Zij schreef in ‘Huwelijkmoeilijkheden voorkomen’ als één van de eerste auteurs over de seksuele behoeften van de vrouw. Ook benoemde ze op geestige wijze andere gevaren die op de loer lagen binnen het huwelijk: ‘sinds onheuglijke tijden doen moppen over schoonmoeders opgeld. De kwestie van de schoonmoeder is echter heelemaal geen mop, doch doodeenvoudig een ernstige zaak.’

De Duitse bezetting tijdens Tweede Wereldoorlog leek het dagelijks leven stil te leggen. Maar de liefde vond ook in tijden van oorlog haar weg. Met de toenemende anti-Joodse maatregelen werd er juist binnen de Joodse gemeenschap veel getrouwd. In het huwelijk probeerden Joden veiligheid te vinden en de dreiging van deportatie buiten de deur te houden. In maart 1942 ontvingen ongetrouwde Joodse mannen een oproep tot keuring voor de werkkampen. In de weken erna steeg het aantal Joodse huwelijksvoltrekkingen aanzienlijk. Hiermee probeerden de ongetrouwde Joodse mannen op de valreep de werkkampen te ontlopen. Het grote aantal huwelijken was de Duitse bezetter een doorn in het oog. Vanaf 25 maart 1942 werden gemengde huwelijken daarom verboden. Joden mochten niet meer trouwen met mensen van niet-Joodse afkomst. Ook de huwelijksvoltrekking zelf werd gereguleerd. Amsterdamse Joden trouwden vanaf dat moment verplicht in de Hollandsche Schouwburg, in plaats van het stadhuis.

Eind achttiende eeuw moest de Texelse Aagje Luijtsen regelmatig haar man missen. Hermanus Kikkert was als stuurman bij de VOC vaak lang op zee. Tijdens deze reizen schreef Aagje hem liefdesbrieven, waarvan er negentien bewaard zijn gebleven bij The National Archives in Londen. In deze brieven komt haar liefde voor Hermanus duidelijk naar voren. In bijna elke zin noemde Aagje hem “mijn lief”. De brieven gaan in op de eenzaamheid die ze soms voelde als hij op zee was. Belangrijke momenten kon ze niet met hem delen, zoals de geboortes van hun twee zoons, waarvan er één overleed en een ziekte waaraan Aagje leed. Zo schreef ze over de geboorte van Lammert: “als ik voor uw portret gaan staan en zeg: “dit is uw lieve vaader, Lammert Kikkert, dan begint hij te laggen en guuzen en steekt zijn lieve handijes naar uw uijt.”

‘Zij gelooft in mij’ is misschien wel het bekendste Nederlandse liefdeslied. André Hazes staat met zijn hit in een lange traditie. Liefdesliederen kennen we al uit de Middeleeuwen. Tot de komst van de boekdrukkunst werden ze bewaard in handschriften. Daarna werden ze gedrukt in liedboeken of op liedbladen. Vaak ging het over ‘geestelijke’ liefde, het geloof in god en spiritualiteit. Maar ook de wereldse liefde was vroeger minstens zo populair. Vanaf de zestiende eeuw verschenen er veel amoureuze liedboekjes, meestal gericht op de zingende jeugd. Ze werden op straat ten gehore gebracht door straatzangers en verkocht door marktkramers.

Wie goed kijkt naar dit schilderij van Cornelis Troost uit 1739 ontdekt in het midden twee zoenende mannen. Het schilderij is populair bij museumpubliek. Maar medewerkers van musea vragen zich wel eens af hoe ze hiermee om moeten gaan. Wil je bij het schilderij het trefwoord ‘queer’ gebruiken? Het is een opvallend detail voor een schilderij uit een tijd waarin seksuele ontmoetingen tussen hetzelfde geslacht niet geaccepteerd werden. Aan de andere kant kun je overwegen het onderwerp juist níet te noemen. Het kan namelijk een stigmatiserend effect hebben op de personen die zijn afgebeeld. Voor musea is het een interessante kwestie waar geen eenduidig antwoord op te geven is.